ปญฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา

[439] เอตฺถาติ อพฺยากตมูลเกฯ ยทิ เอวนฺติ ยทิ กุสลากุสลมูเลหิ อลพฺภมานมฺปิ ลพฺภติ, เอวํ สนฺเตฯ คณนมตฺตสามญฺญโต, น ปจฺจยสามญฺญโตติ อธิปฺปาโยฯ

[440] นิทสฺสนวเสน ทฏฺฐพฺโพ เยภุยฺเยน อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยานญฺจ เหตุปจฺจยสฺส วิสภาคตฺตาฯ อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยา จ วิสภาคาติ วิเสสเนน โย ตตฺถ สภาคภาโว, ตํ นิวตฺเตติฯ ตถา ภาวาภาวโตติ ตสฺมิํ เหตุปจฺจยากาเร สติ ภาวโต, เหตุธมฺมานํ เหตุปจฺจยภาเว สติ สหชาตาทิปจฺจยภาวโตติ อตฺโถฯ อธิปติปจฺจยาทีนนฺติ อธิปตินฺทฺริยมคฺคปจฺจยานํฯ วิสภาคตา เหตุปจฺจยสฺสฯ กุสลาทิเหตูนนฺติ กุสลากุสลกิริยาพฺยากตเหตูนํฯ เหตุปจฺจยภาเวติ เหตุปจฺจยตฺเต เหตุภาเวน อุปการกตฺเตฯ วิปากปจฺจยภาวาภาวโตติ วิปากปจฺจยภาวสฺส อภาวโตฯ น หิ วิปากานํ วิปากปจฺจยตา อตฺถิฯ วิปากเหตูนํ อิตรเหตูหิ เหตุปจฺจยตาย อตฺถิ สภาคตาติ อาห ‘‘เหตุวชฺชาน’’นฺติฯ วิปากานํ วิสภาคตาย ภวิตพฺพํ, น หิ วิปากธมฺมธมฺมเนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมานํ วิปาเกหิ สภาคตา อตฺถิ ราสนฺตรภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ อุภยปจฺจยสหิเตติ เหตุวิปากปจฺจยสหิเตฯ เหตุปจฺจยภาเว วิปากมฺหีติ เหตุปจฺจยภาเวน วตฺตมาเน วิปากธมฺเมฯ วิปากปจฺจยตฺตาภาวาภาวโตติ วิปากปจฺจยภาวาภาวสฺส อภาวโตฯ น หิ วิปาโก วิปากสฺส วิปากปจฺจโย น โหติ, ตสฺมา นตฺถิ เหตุวิปากปจฺจยานํ วิสภาคตาติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ อุทาหรเณน สมตฺเถนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ เหตุสหชาตปจฺจยสหิเตติ เหตุปจฺจยสหชาตปจฺจยสหิเต, อุภยปจฺจยยุตฺเตติ อตฺโถฯ เหตูนนฺติ อิทํ ‘‘สหชาตปจฺจยตฺตาภาโว’’ติ อิมินาปิ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เหตูนญฺหิ เหตุปจฺจยสหิเต ราสิมฺหิ เหตุปจฺจยภาโว วิย สหชาตปจฺจยภาโวปิ อตฺถีติฯ ตตฺถ เหตุวชฺชานํ สหชาตธมฺมานํ เหตุธมฺมสฺส จ น สภาคตา วุจฺจติ สหชาตปจฺจเยน สภาคภาวโตฯ

เอวมิธาปีติ ยถา เหตุสหชาตปจฺจเยสุ วุตฺตปฺปกาเรน นตฺถิ วิสภาคตา, เอวมิธาปิ เหตุวิปากปจฺจเยสุ นตฺถิ วิสภาคตาติ อตฺโถฯ เอส นโย วิปฺปยุตฺตปจฺจเยปีติ ยฺวายํ นโย เหตุสหชาตปจฺจเยสุ วิสภาคตาภาโว วุตฺโต, เอส นโย เหตุสหิเต วิปฺปยุตฺตปจฺจเยปีติ อตฺโถฯ ตตฺถาปิ หิ ‘‘เหตุวิปฺปยุตฺตปจฺจยสหิเต ราสิมฺหี’’ติอาทิ สกฺกา โยเชตุนฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺโน เอว ปจฺจยุปฺปนฺโน, ปจฺจโย ปน อตีโตปิ อนาคโตปิ กาลวินิมุตฺโตปิ โหตีติ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณ เหตุปจฺจยภาเว สหชาตาทิปจฺจยภาวํ สนฺธาย ตถาภาวาภาววเสน สภาคตาย วุจฺจมานาย นานากฺขณิกานํ กุสลาทีนํ เหตูนํ วิปากานญฺจ วเสน วิสภาคตา ตสฺเสว เหตุสฺส น วตฺตพฺพาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อปิจา’’ติอาทินาฯ

อคฺคหิตวิเสสโต สามญฺญโต วิเสโส น สุวิญฺเญยฺโย โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘กุสลา วีมํสาธิปตีติ เอวํ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ

[441-443] ‘‘อิตรานิ ทฺเว ลภตี’’ติ เอวํ วตฺตุํ น สกฺกา, เหตาธิปติทุเกหิ ทสฺสิตานิ ยานิ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ จตฺตาริ วิสฺสชฺชนานิ, เตสุ เหตุสหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตอินฺทฺริยมคฺคปจฺจเยสุ สมฺปยุตฺตปจฺจเย ปวิฏฺเฐ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ อิมานิ ทฺเว ลภติฯ ยํ สนฺธาย อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘สเจ เตหิ สทฺธิํ…เป.… ตาเนว ทฺเว ลภตี’’ติ, เตหิ ปน อิตรานิ นาม ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จา’’ติ อิมานิ ทฺเวปิ สิยุํฯ น หิ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิตรานิ ทฺเว ลภตีติ ปุริมปาโฐ’’ติอาทิฯ อิตรานิ ทฺเวติ วา อญฺญานิ ทฺเว, ยานิ สมฺปยุตฺตปจฺจยวเสน ทฺเว วิสฺสชฺชนานิ, วิปฺปยุตฺตปเวเส ปน ตโต อญฺญานิ อญฺญถาภูตานิ ทฺเว วิสฺสชฺชนานิฯ ยานิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กุสโล อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ ทฺเว ลภตีติ ปฐนฺตี’’ติฯ เตสูติ อูนตรคณนาเหตูสุ วิปากอญฺญมญฺญาทีสุฯ

อนามฏฺฐวิปากานีติ อคฺคหิตวิปากปจฺจยานิ, ฆฏนํ อเปกฺขิตฺวา อยํ นปุํสกนิทฺเทโสฯ น วิปากเหตุรหิตานิ สาธารณวเสน วุตฺตตฺตาฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สามญฺญโต นวนฺนมฺปิ เหตูนํ วเสน วุตฺตานี’’ติ, ‘‘วิปากเหตุปิ ลพฺภตี’’ติ จฯ

ตตฺถาติ ปญฺจมฆฏนโต ปฏฺฐาย ปญฺจสุ ฆฏเนสุฯ เตน วิปาเกน สห, สมํ วา อุฏฺฐานํ เอตสฺสาติ สมุฏฺฐานนฺติ อยมฺปิ อตฺโถ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปมฺปิ ตํสมุฏฺฐานคฺคหเณเนว สงฺคณฺหาตี’’ติฯ เอเสว นโยติ อิมินา กฏตฺตารูปมฺปิ ตํสมุฏฺฐานคฺคหเณเนว สงฺคณฺหาตีติ อิมเมวตฺถํ อติทิสติฯ

เอวมฺปีติ ‘‘เอเตสุ ปนา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตปฺปกาเรปีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอเตสุ ปน…เป.… วุตฺตนเยนปี’’ติฯ โย โย ปจฺจโยติ โย โย เหตุอาทิปจฺจโย มูลภาเวน ฐิโต ปเรสํ ปจฺจยานํฯ ตปฺปจฺจยธมฺมานนฺติ เตหิ เหตุอาทิปจฺจเยหิ ปจฺจยภูตานํ เหตุอาทิธมฺมานํฯ นิรวเสสอูนอูนตรอูนตมลาภกฺกเมนาติ เต ธมฺมา เยสุ วิสฺสชฺชเนสุ ยถารหํ นิรวเสสา ลพฺภนฺติ , เยสุ อูนา อูนตรา อูนตมา จ ลพฺภนฺติ, เตน กเมน ฆฏนาวจนโต ปจฺจยุปฺปนฺนาปิ ยถากฺกมํ นิรวเสสาทิกฺกเมเนว ลพฺภนฺติฯ เตนาห ‘‘นิรวเสสลาเภ จ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติฯ

เหตุมูลกํ นิฏฺฐิตํฯ

[445] ปญฺจเม เอกนฺติ สนิสฺสยโต อพฺยากตมูลํ อกุสลนฺติ อิทํ สนฺธายาห ‘‘วตฺถุวเสน สนิสฺสยํ วกฺขตี’’ติฯ น อิทนฺติ อิทํ จตุตฺถํ ฆฏนํ ลพฺภมานสฺสปิ วตฺถุสฺส วเสน ฆฏนํ น โหติ ตสฺส วกฺขมานตฺตา, ตสฺมา ‘‘อารมฺมณวเสเนวา’’ติ เอกํโส คหิโตติ อตฺถโยชนาฯ

[446] สหชาตปุเรชาตา เอโก นิสฺสยปจฺจโยติ อิมินา สติปิ ปจฺจยธมฺมเภเท ปจฺจยภาวเภโท นตฺถีติ ทสฺเสติ, ตถา ‘‘อตฺถิปจฺจโย’’ติ อิมินาปิฯ อวิคตปจฺจโยเปตฺถ อตฺถิปจฺจเยเนว สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อตฺถิอวิคตปจฺจโย’’ติ ปาโฐฯ สหชาตารมฺมณาธิปติ ปน น เกวลํ ปจฺจยธมฺมปฺปเภโทว, อถ โข ปจฺจยภาวเภโทปิ อตฺเถวาติ อาห ‘‘เอวํ…เป.… อภาวโต’’ติฯ

วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘นิสฺสยภาโว หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สหชาตปุเรชาตนิสฺสยาทีนนฺติ สหชาตนิสฺสยปุเรชาตนิสฺสยาทีนํฯ อาทิ-สทฺเทน สหชาตปุเรชาตอตฺถิอวิคตภาเว สงฺคณฺหาติฯ น ปเนวนฺติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สหชาโต หี’’ติอาทิมาหฯ ภินฺนสภาวาติ สมาเนปิ อธิปติสทฺทวจนียภาเว ปจฺจยภาววิสิฏฺเฐน สภาเวน ภินฺนสภาวา, น เหตุปจฺจยาทโย วิย สภาวมตฺเตนฯ เตเนวาติ ภินฺนสภาวตฺตา เอวฯ อญฺญถา ‘‘กุสโล กุสลสฺส สหชาตวเสน, อพฺยากโต อารมฺมณวเสน อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย โหตี’’ติ ตทุภยํ เอกชฺฌํ กตฺวา วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปญฺหาวารวิภงฺเค…เป.… น วุตฺต’’นฺติฯ

[447-452] สาธารณวเสนาติ อธิปตินฺทฺริยภาวสามญฺเญนฯ ตถา เจว ฉ ฆฏนานิ โยเชตฺวา ทสฺเสติ ‘‘อธิปตี’’ติอาทินาฯ ทฺเว ปจฺจยธมฺมาติ วีริยวีมํสานํ วเสน ทฺเว ปจฺจยธมฺมา, เอโกเยว จิตฺตาธิปติวเสนฯ สมคฺคกานิ ปุพฺเพ วตฺตพฺพานิ สิยุํ อธิปติปฏิปาฏิยาติ อธิปฺปาโยฯ ปฐมญฺหิ วีริยาธิปติ ปจฺฉา จิตฺตาธิปตีติฯ เตสํ อาหารมคฺคปจฺจยานํ ปจฺฉา วุตฺตานิ สมคฺคกานิฯ สทิสตฺตาติ อิทํ ปรโต ‘‘เหตุวเสน วุตฺตฆฏเนหิ สทิสตฺตา’’ติอาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[457-460] ทุมูลกนฺติ กุสลาพฺยากตมูลกํฯ ตํ กุสลมูลเกสุ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนายํ อาห ‘‘อพฺยากตสหิตสฺส กุสลสฺส ปจฺจยภาวทสฺสนวเสนา’’ติฯ เอตฺถาติ อนุโลมคณเนฯ ยถาวุตฺเตสูติ ‘‘สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตมูลเกสู’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ สหชาตาทิมูลเกสุฯ อตฺถิอวิคตมูลกวชฺเชสูติ อตฺถิอวิคตมูลกานิ ฐเปตฺวา อวเสเสสุ อาหาเรน อาหารปจฺจเยน ฆฏนานิ น โยชิตานีติ สมฺพนฺโธฯ อธิปตินฺทฺริเยหิ จ นิสฺสยาทิวชฺเชสุ สหชาตาทีสุ ฆฏนานิ น โยชิตานีติ โยชนาฯ เตสูติ เหตุกมฺมฌานมคฺเคสุ อาหาเร อธิปตินฺทฺริเยสุ จ ตํตํฆฏนวเสน ยถาวุตฺเตสุ โยชิยมาเนสุฯ เตนาติ เหตุอาทิอรูปธมฺมานํเยว ลพฺภนโตฯ เตหิ ฆฏนานีติ เหตุอาทีหิ โยชิยมานานิ ฆฏนานิฯ รูปมิสฺสกตฺตาภาเวนาติ อิทํ วุตฺตสทิสตาย การณวจนํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อตฺถิอวิคตมูลกานิ นิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานิ เตหิ วชฺชิตานีติ อาห ‘‘อตฺถิอวิคเตหิ ปนา’’ติอาทิฯ นิสฺสยาทีหิ โยชิยมานานิ อธิปตินฺทฺริยานิ รูปมิสฺสกานิ โหนฺตีติ น วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อตฺถิอวิคตมูลเกสุ อาหาเรน, นิสฺสยาทิมูลเกสุ จ อธิปตินฺทฺริเยหิ โยชนา กตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อธิปตาหารินฺทฺริยมูลเกสู’’ติอาทิฯ

[473-477] เอทิเสสุ ฐาเนสุ ขนฺธ-สทฺโท อรูเปสฺเวว นิรุฬฺโหติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘น ปวตฺเต วิย ขนฺธาเยว ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน คเหตพฺพา’’ติฯ กฏตฺตารูปมฺปิ ปน ลพฺภตีติ อิมินา ‘‘เอกกฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตานี’’ติ วจนํ ปฏิกฺขิปติฯ ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘กสฺมา น วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปากฏตรํ กโรนฺโต ‘‘นนู’’ติอาทิํ วตฺวา ปุน ตํ อุทาหรเณน วิภาเวตุํ ‘‘ยถาจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อารมฺมณนิสฺสยปจฺจยภาเวนาติ อารมฺมณปจฺจยภาเวน นิสฺสยปจฺจยภาเวน จฯ กมฺมสฺส จ ปจฺจยภาโว ปากโฏเยวาติ อาห ‘‘กมฺมมฺปิ อารมฺมณปจฺจยภาเวน วตฺตพฺพ’’นฺติฯ ทฺวินฺนํ ปจฺจยภาวานนฺติ กมฺมารมฺมณปจฺจยภาวานํฯ อญฺญมญฺญปฏิกฺเขปโตติ อิมินา ทฺวินฺนํ ปจฺจยภาวานํ ภินฺนตฺตา ปวตฺติอาการสฺส เอกกฺขเณ เอกสฺมิํ ปจฺจยธมฺเม อยุชฺชมานตํ ทสฺเสติฯ ยถาทสฺสิตสฺส นิทสฺสิตพฺเพน อสมานตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนญฺหิ…เป.… ยุตฺตํ วตฺตุ’’นฺติ อาหฯ กมฺมํ ปนาติอาทินา กมฺมารมฺมณปจฺจยานํ ปวตฺติอาการสฺส ภินฺนตฺตา เอกชฺฌํ หุตฺวา อปฺปวตฺติเมว วิภาเวติฯ ยโต เต อญฺญมญฺญํ ปฏิกฺเขปกา วุตฺตา, กสฺมา ปน ตํเยว วตฺถุ อารมฺมณปจฺจโย โหติ นิสฺสยปจฺจโย จ, น ตํเยว กมฺมํ อารมฺมณปจฺจโย จ กมฺมปจฺจโย จาติ? น โจเทตพฺพเมตํ, ธมฺมสภาโว เอโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอส จ สภาโว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วตฺตมานานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํฯ ยนฺติ อิทํ ‘‘วตฺตพฺพตา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธิยมานํ ‘‘ยา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วิปริณาเมตพฺพํฯ ยถาติอาทินา ตเมวตฺถํ อุทาหรณทสฺสเนน วิภาเวติฯ

[478-483] ยํ วิญฺญาณํ อธิปติปจฺจโย น โหติ, ตํ อนามฏฺฐาธิปติภาวํ ทฏฺฐพฺพํฯ วตฺถุสฺส วเสนาติ หาเปตพฺพสฺส วตฺถุสฺส วเสนฯ

[484-495] อรูปินฺทฺริยานิ รูปานํ ปจฺจยตฺเตน ลพฺภนฺตีติ โยชนาฯ ยทิปิ เอวํ วุตฺตํ รูปินฺทฺริยานํ อรูปานํ ปจฺจยตฺตญฺจ ลพฺภตีติ อาห ‘‘จกฺขาทีนิ จ ปน จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ลพฺภนฺตี’’ติฯ ตํสมานคติกาติ วีริเยน สมานคติกา มคฺคปจฺจยตายฯ

[511-514] วิปฺปยุตฺตมูลเก ‘‘ทสเม กุสลาทโย จิตฺตสมุฏฺฐานาน’’นฺติ อิทํ ปวตฺติวเสน อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปฏิสนฺธิยํ ปน ‘ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วตฺถุ จ ขนฺธาน’นฺติ อิทมฺปิ ลพฺภตี’’ติฯ ตสฺส ทสฺสนวเสนาติ ตสฺส วตฺถุสฺส ทสฺสนวเสน, น อนวเสสโต ปจฺจยธมฺมสฺส ทสฺสนวเสนฯ เตนาห ‘‘ขนฺธา จ วตฺถุสฺสาติ อิทมฺปิ ปน ลพฺภเตวา’’ติฯ น วชฺเชตพฺพานีติ เตสมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยเชตพฺพตฺตาฯ

[515-518] อรูปวตฺถารมฺมณมหาภูตอินฺทฺริยาหารานํ ปจฺจยธมฺมานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อาหารินฺทฺริยปจฺจยา จา’’ติปิ ปน วตฺตพฺพํฯ กสฺมา? น หิ อินฺทฺริยาหารานํ วเสน สหชาตาทโย ลพฺภนฺติ, อินฺทฺริยาหารานํ ปน วเสน อินฺทฺริยาหารปจฺจยาว ลพฺภนฺติฯ ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ หิ อุทฺทิสิตฺวา อตฺถิปจฺจโย วิภตฺโตติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อาหารคฺคหเณน กพฬีกาโร อาหาโรว คหิโต, อินฺทฺริยคฺคหเณน จ รูปชีวิตินฺทฺริยเมว, เสสาหารินฺทฺริยานิ สหชาตาทีสฺเวว อนฺโตคธานิ กตานิฯ ยานิ ตทนฺโตคธานิ, เต สนฺธาย อฏฺฐกถายํ ‘อรูปวตฺถารมฺมณมหาภูตอินฺทฺริยาหารานํ วเสนา’ติ เอตฺถ อินฺทฺริยาหารคฺคหณํ กตนฺติ ‘สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตปจฺจยา ลพฺภนฺตี’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ

ตตฺถ อรูปานํ สหชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยปจฺจยภาโว ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ วตฺถุ สหชาตํ ปุเรชาตญฺจ, อารมฺมณํ ปุเรชาตเมว, อภิญฺญาญาณสฺส ปน กทาจิ สหชาตมฺปิ อารมฺมณปจฺจโย โหติเยวฯ สหชาตคฺคหเณน ปเนตฺถ สหชาตปจฺจยภูโตว คยฺหติ, โส จ เอกุปฺปาทาทิลกฺขณยุตฺโตวาติ โย ธมฺโม สหชาโต หุตฺวา อารมฺมณํ โหติ, น โส อิธ อธิปฺเปโตฯ ยทิ สหชาโตปิ อารมฺมณํ โหติ, กสฺมา ปาฬิยํ ตถา น วิภตฺตนฺติ? เอกกลาปปริยาปนฺนสฺส เอกุปฺปาทาทิลกฺขณยุตฺตสฺส ภินฺนกลาปปริยาปนฺนโต สงฺกรโมจนตฺถํฯ

อปิจ อปฺปจุรภาวโต อปากฏภาวโต จ ตํ น คหิตํ ฯ ตโตติ นวมโตติ อตฺโถ, น ทสมโตติ อธิปฺปาโยฯ น หิ เอกาทสเม อธิปติ อตฺถีติฯ ตถา จุทฺทสเมติ เอตฺถ ตถา-สทฺเทน วตฺถุคฺคหเณน จกฺขาทิวตฺถูนิปิ คหิตานีติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติฯ ตเทวาติ อารมฺมณเมวฯ

[519] สหชาตานิ วิยาติ สหชาตปจฺจยสหิตานิ วิย ฆฏนานิฯ สหชาเตนาติ สหชาตปจฺจเยนฯ ตานีติ ‘‘ปกิณฺณกฆฏนานี’’ติ วุตฺตฆฏนานิฯ ยานิ หิ สหชาตปจฺจเยน น โยชิตานิ, ตาเนตฺถ ปกิณฺณกฆฏนานีติ วุตฺตานิฯ ปุเรชาต…เป.… วเสนาติ เอตฺถ อยํ โยชนา – ปุเรชาตสฺส ปจฺฉาชาตสฺส อาหารสฺส อินฺทฺริยสฺส จ สหชาเตน อญฺญมญฺญญฺจ สามญฺญวเสน, เตสํเยว สหชาเตน อญฺญมญฺญญฺจ อสามญฺญวเสน จาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถา ปุเรชาตสฺส ปจฺฉาชาตสฺส จ สหชาเตน อสามญฺญํ ภินฺนสภาวตฺตา, ตโต เอว อาหารินฺทฺริยานมฺปิ เตน อสามญฺญํ, เอวํ ปุเรชาตาทีนํ จตุนฺนมฺปิ อญฺญมญฺญํ อสามญฺญํ ภินฺนสภาวตฺตาฯ เอวํ อสามญฺญวเสน อสมานตาวเสน ยถาวุตฺตานิ ฆฏนานิ วิปฺปกิณฺณานิฯ ยถา ปน สหชาตปจฺจยธมฺมา อรูปกฺขนฺธาทโย เตเนว สหชาตปจฺจยตาสงฺขาเตน มิถูนํ สมานภาเวน อญฺเญหิ อสํกิณฺณา อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจโย โหนฺตีติ อสามญฺญวเสน เตสํ ปวตฺติ, เอวํ ปุเรชาตาทิปจฺจยธมฺมาปีติ เตสํ สหชาเตน อญฺญมญฺญญฺจ ยถาวุตฺตสฺส สามญฺญสฺส อสามญฺญสฺส จ วเสน ตานิ ฆฏนานิ วิปฺปกิณฺณานีติ ปกิณฺณกานิ วุตฺตานิฯ เอวํ สนฺเต สหชาตานมฺปิ ฆฏนานํ ปกิณฺณกภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, เตสํ สหชาตตาย เอว อวิปฺปกิณฺณภาวสิทฺธิโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สหชาตํ อคฺคเหตฺวา วุตฺตานิ ปกิณฺณกานิ นามา’’ติฯ

ตานีติ ปกิณฺณกฆฏนานิฯ กุสลวิปากาติ กุสลา จ วิปากา จ, เย อภินฺนลกฺขณา หุตฺวา กุสลสภาวา วิปากสภาวา จาติ อตฺโถฯ เอวํสภาวญฺจ เอกํ อญฺญินฺทฺริยเมวาติ อาห ‘‘อิทํ…เป.… ลพฺภตี’’ติฯ นนุ จ สทฺธินฺทฺริยาทิวเสนปิ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ? เตสํ กิริยสภาวตาปิ อตฺเถวาติฯ ทุกฺขนฺติ เจตสิกทุกฺขํฯ เตนาห ‘‘อกุสลเมวา’’ติฯ วิปากสฺส ทุกฺขสฺสาติ โยชนาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อฌานงฺคตฺตา’’ติฯ

อกุสลวิปากกิริยาติ วิจิกิจฺฉาจิตฺตปญฺจวิญฺญาณกิริยามโนธาตูสุ ปวตฺตนโต อกุสลวิปากกิริยาว โหติ จิตฺตฏฺฐิตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา อกุสลวิปากาติ เอวมตฺเถ คยฺหมาเน ทุกฺขสฺส จิตฺตฏฺฐิติยา จ วเสน ยถา ฌาเนสุ, เอวํ อญฺเญสํ วเสน อญฺเญสุ จ น ลพฺภติ, ตสฺมา อกุสลสฺส วิปากาติ เอวมตฺเถ คยฺหมาเน ทุกฺขินฺทฺริยสฺส วเสน อินฺทฺริเยสุ ลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อกุสลสฺส…เป.… ลพฺเภยฺยา’’ติฯ อิมสฺมิํ กุสลตฺติเก วิปาโก วิปากาพฺยากตมิจฺเจว คยฺหติ, น อกุสลาทิปเทหิ วิเสเสตฺวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสลวิปากา…เป.… นตฺถี’’ติ อาหฯ

ปญฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจนียุทฺธารวณฺณนา

[527] นเหตุปจฺจเยนาติ เอตฺถ น-กาโร อญฺญตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เหตุปจฺจยโต อญฺเญน ปจฺจเยนา’’ติ อาหฯ อคฺคหิตคฺคหเณนาหิ สหชาตาทิสงฺคหวเสน อคฺคหิตานํ คหเณนฯ อฏฺฐ โหนฺตีติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อาคตา อารมฺมณาทโย อฏฺฐ ปจฺจยา โหนฺติฯ เตสูติ อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุฯ ตีหีติ อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยปจฺจเยหิฯ ทฺวีหีติ อารมฺมณปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจเยหิฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปจฺจเยติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ เหตุอาทิเก ปจฺจเยฯ ตโต เหตุอาทิปจฺจยโตฯ ยถาโยคํ โยเชตพฺพาติ ยสฺมิํ ปจฺจเย ปจฺจนียโต ฐิเต เย ปจฺจยา อนุโลมโต โยชนํ ลภนฺติ, เต โยเชตพฺพาติ อตฺโถฯ

ทฺวินฺนนฺติ อนนฺตรูปนิสฺสยสฺส ปกตูปนิสฺสยสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํฯ วตฺถุปุเรชาตสฺส วเสน ปุเรชาตํ อารมฺมณปุเรชาตสฺส อารมฺมเณน สงฺคหิตตฺตาฯ อญฺญิสฺสา เจตนายาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาเวเนว ปวตฺตาย เจตนายฯ อรูปาหารา อปริจฺจตฺตสหชาตภาวา เอว อาหารปจฺจโย โหนฺติ, รูปาหาโร ฐิติปฺปตฺโตเยวาติ วุตฺตํ ‘‘สหชาตโต อญฺญสฺส กพฬีการาหารสฺส วเสน อาหาโร’’ติฯ สหชาตโต อญฺญสฺสาติ จ อิทํ อรูปาหารนิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ, น กพฬีการาหารวิเสสนิวตฺตนตฺถํ ตาทิสสฺเสว ตสฺส อภาวโตฯ